Ang Pagpananom og Ubi

Ni MARIANO V. TUYOR
Purok 2, Tambo, Mabini, Bohol
Bisaya Enero 12, 2011

GINAINGON nga ang ubi usa ka balaanong tanom. Sa daklit morag wala kini kamatuoran ug maingon nga patuo-tuo lang. Apan sa lain nga panugkad, kini tinuod. Hunahunaa lang nga kini kalan-on— gasa sa yuta— ug busa, grasya sa Dios. Nan, butang nga balaan.

Ang ubi maklasipikar nga lagutmon. Matawag man gani kini nga lagutmon sa tinggutom (famine crops). Ang nakaayo sa ubi kay mahimong itanom sa nataran ug ngadto nas dagkong umahan. Makatanom ka isip pangonsumo lang ug usab pangkomersiyal. Mahimong lung-agon ang ubi nga ibuntow nga kan-on ug mahimo usab kining utanon. Lamian ang ubi nga sunoban unya subakan og buwad o di ba tinap-anang tulingan. Daghan ang kapuslanan sa ubi. Isagol kini sa halo-halo, ngon man himoong lamiang ice cream. Puyde usab kining himoon nga harina, ubp. Gani, ang panit niini ug ubang usik, mahimong ipakaon sa mga manok ug baboy.

Diris amoa daghang nananom og ubi apan ginagmay lang. Pakatayon lang nila ang ga’y sa linagdok nga kahoy nga may gitas-ong duha ngadtos tulo ka metro. Molabong ang mga dahon sa ubi nga manuyhakaw sa pagpangatay. Nindot tan-awon kon mabantangan sa silaw sa Adlaw.

Daghan ang barayti sa ubi apan ang komun kaayo mao ang ubing kinampay nga may unod nga tapol (violet) o purple. Ang ubang klase mao ang mosunod: kabus-ok, nga puti ang unod ug dagko ang dalid; tam-isan, dunay pagka pulahon ang unod ug tam-ison; binanag, morag gatasong puti (fleshy cream) ang unod ug tag-as ang mga dalid niini; binato, pution ang unod ug dagko nga gahi ang mga dalid. Ug adunay laing barayti nga ginatanom sa Bohol, kini mao ang ubing kalamay diin moayon kining klaseha sa medyo bunbonon ug anapogong yuta. Lamian kining baraytiha sa ubi.

Mahimo baya pod ang ubi nga dili pakatayon sa ilagdok nga kahoy. Pasagdan lang kining mokatay sa yuta sama sa gitanom ni Alvin Vallentos sa ilawon sa iyang kalubian. Maayo ang tubo sa iyang ubi. “Wala ko kini butangig abono. Gidaro ko lang ug gipugnayg maayo ang yuta sa wala pa tamni sa ubi. Ug giusab ko pagdaro ang yutang kinatung-an sa mga punoan sa ubi nga di pa kaayo tag-as ang mga katay,” hinubay ni G. Vallentos.

Lain usab ang pamaagi ni Dadang Diolata, usa ka balikbayan nga taudtaod gyong didto sa Amerika, gitanom niya ang binhi sa ubi dihas bakanteng sako sa semento. Unya naghimo siyag gahong (buho nga gibutangan sa latang mga dagami sa humay) ug giluyong niya ang sako nga gitamnan sa ubi. Gitanom kini niya luyo sa iyang balay. Maayo sad ang tubo sa iyang ubi.

Pensiyonada na kini si Nang Dadang apan aktibo sa pagpanguma. Usa lamang ang ubi sa iyang mga tanom. Aduna siyay sagingan, kamote, karlan, ubp. Aduna siyay gidawat nga prendang mga mangga nga nagkotsetsa na. Plano niya nga padaghanon ang pagtanom og ubi. Ang mapanglin niyang ubi sa una niyang tinanom hutdon niya sa pagbinhi.

Mosalir baya gyod ang pagtanom sa ubi dihas sako. Kini gihimo isip eksibit didtos Barangay Holy Spirit sa Quezon City diin ko nagpuyo kaniadto. May proyekto ang barangay nga gitawag Gulayan sa Barangay ug usa ang ubi sa gitanom. Ug kay apiki sa espasyo, gipananom ang ubi dihas mga sako nga ang yuta gisagolan og organikong abono. Labihang dagkoa sa unod sa mga ubi— diha gani usa ka punoan nga mitimbang og 18 kilos ang unod.

Diri sa amoa may naghimo usab sa ingong paagi. Siya si Hilaria Vallota, usa ka senior citizen. Daplin sa dagat ang iyang balay. “Agig lingaw-lingaw lamang kining akong gihimo. Gisagolan ko ang medyo bunbonon nga yuta og nangadugtang linabog dihas compost pit unya gitamnan ko sa pinaturok ko nang binhi sa ubi. Dagko kaayo ang unod sa gitanom kong ubi dihas sako.” Kini ang gipasabot ni Nang Ilay.

Aduna sab koy gitanom nga ubi diris among lagwerta. Iniggawas ko sa pultahan, maoy mosugat ang nanglabong mga dahon sa ubi. Makalingaw sud-ongon. Berde kaayo ang mga dahon. Makahatag kadasig sa nalapoyng isipan.

Gikahinabi ko ang akong uyoan nga si Papa Garito nga kaniadto nananom og ubi. Kiniy iyang gihatag nga mga sugyot: Ipreparar og maayo ang yutang tamnan sa ubi. Darohon ang yuta, unya sundan sa giingong pag-ukay. Dayon kana nang pagtudling. Mapino na ang yuta niini nga andam na tamnan sa ubi. Ilubong ang binhi og pipila ka sentimetro. Kon manurok ug motubo na kini, maayo nga paundokon ang yuta dihas punoan sa ubi.

Itanom ang ubi sa distansiyang 75 sentimetros. Gunahan ang gitamnan sa ubi samtang gagmay pa ang mga tanom kay aron di matandog ang mga guhay. Luoran ra ba kining tanoma, basig mamatay, pasabot sa akong uyoan.

Mas maayo gani ang ubi itanom sa bakilid nga porsiyon basta seguroon lang nga dili modahili ang tambok nga yuta (topsoil). Gitambag nga paundokon ang yuta ug aron di makadahili butangag ali ang ubos nga porsiyon niini. Namatud-an nga mounod og maayo ang ubi sa ingon nga paagi sa pagtanom.

Ang ubi mahimong itanom nga isilong (ilawom) sa ubang tanom samas balanghoy, sagingan— isal-ot dihas bakanteng bahin sa matag punoan sa saging. Mahimo usab kini ilumbay pagtanom sa kilid sa gitamnan og mga utanon. Puyde kini itanom dungan sa ubang tanom basta di lang ipaduol niini.

Dili lisod galmon ang ubi kay di man daling taptan og sakit. Kon maatiman lag maayo segurado nga mohatag kinig dakong abot. Ug mahal na ra ba ang presyo sa ubi karon. Moabot nag P80.00 ang kilo niini. Kusog ang demand sa ubi kay daghan man ang kagamitan niini. Gani, adunay mga kompaniya nga mamalit og ubi sa dinaghan sama ning mga mosunod:

San Miguel Corporation
6766 Ayala Avenue, Metro Manila, P.O. Box 271, Manila

M.E. Jimenez Enterprises
3rd Floor Sagittarius Bldg., H.V. dela Costa St., Salcedo Village, Makati, MM

Vulcan Industrial and Mining Corporation
Food Division, 8th Floor, Quad Alpha Centrua Bldg., Pioneer St., Mandaluyong City, MM; ug

Giron Foods
Silang, Cavite.

Diris amoa mag-ilog ang mamalitay og ubi. Daghan ang mangiliw. Ang dagkong mga supermarket sa Tagbilaran City dinaghan og paliton ug taas ang ilang presyo komparar sa mga retailer.

Mapanglin ang ubi sulod sa napulo ka bulan gikan sa pagtanom. Ug ang nakaayo niini kay mahimong matener kinig dugay nga panahon diin makahulat kinig maayong presyo. Aron di madaot ug madunot, tarongon kini pagpahimutang sa kamadahan. Pilion ang maayong klase kon teneron man ug dili iapil kanang adunay pangos, hiniwaan o may samad nga ubi.

Daghang makapamatuod nga mokita gayod ang mananom og ubi. Busa, tanom na!—

Gikontrata sa Pagpananom og Kape ang mga Mag-uuma

Ni MARIANO V. TUYOR
Bisaya Enero 19, 2011

MAINGON tang pu’nga nga palaran ang mga mag-uuma sa Bohol kay gihatagag kahigayonan nga makapananom og kape. Ubos kini sa usa ka programa nga gitambayayongan sa Departamento sa Agrikultura ug Nestle Philippines, Inc. Adunay gipirmahan nga kasabotan (memorandum of agreement) ang DA ug NPI alang sa kalamposan niining programaha. Nagkasabot ang matag partido nga komitado kining manglimbasog alang ning katuyoan: “a joint technical and commercial cooperation and scientific exchange program that encompasses projects for the development of the coffee industry.”

Ubos sa maong kasabotan, ang mga mag-uuma makapahimulos sa libreng tabang teknikal ug pagbansay nga ipahigayon sa Nestle Experimental and Demonstration Farm didtos Davao. Ang matang sa kape nga gikasabotang itanom mao ang Robusta.

Maisip nga mabulahan ang mga Bol-anong mag-uuma nga magtanom sa kapeng Robusta kay iapod-apod man sa DA ang mga igtatanom nga binhi. Kahinumdoman nga mibisita sa Bohol sa miaging tuig ang kadagkoan sa NPI nga silas Edith de Leon, NPI Senior Vice President and Corporate Affairs head ug Arthur Baria, Nestle Agri-Sevices head, kinuyogan ni kanhi Agriculture Secretary ug karon 3rd District Congressman Arthur Yap.

Misaad si Edith de Leon nga himoon nila ang Bohol nga modelo sa pagpananom og kape dinhi sa atong nasod. Midugang siya sa pag-ingon, “And in the long term, Nestle hopes to make the Philippines one of the top coffee-producing countries in the world.”

Kusog nga midasig si Yap, ang kanhi sekretaryo sa DA, niining programaha. Nagkanayon siya, “Ang mga mag-uuma di angay maguol bahin sa kakulangan sa mamalitay sa abot sa ilang kape kay anaa ang Nestle nga motabang kanila.” Mismo ang Nestle ra usab ang mopalit sa ilang abot.

Sa ingong mga pamaagi ubos sa programa, makita nga magmatunhayon ang “joint development of green coffee production and marketing, expansion/development of areas for new coffee plantings, rehabilitation of coffee farms, establishment of coffee gardens and nurseries, and tissue culture for somatic embryogenesis.” Maimplementar usab kining produksiyon sa kape sa ubang parte sa atong nasod ubos sa maong MOA.

Agig pagmatuod niining nahipos nga kasayoran, gikahinabi ning tagsulat si Maria Royana M. Milana, Municipal Agricultural Officer sa Mabini, Bohol kalabot ning programaha. Nagkanayon siya nga unom ka lungsod sa Bohol ang napiling makapahimulos ning programaha. Kini ang mosunod: Mabini, Carmen, Batuan, Bilar, Pilar ug Sierra Bullones. Sa Carmen, gitukod ang Bohol Coffee Development Program alang sa unang lakang sa pagtuman sa gikasabotan sa DA ug NPI.

Ang sistema nga gigamit mao kini, “Plant now, pay later” kay ipatanom man ang mga binhi nga wala pay bayad, ayha ra bayri kon mahalin na ang ilang kape. Ang kantidad sa usa ka seedling balor og P12.00. Apan mahimo usab nga bayaran dayon sa ubos nga P10.00 kada seedling. Nahisgotan nga 200 ka ektarya ang langyab sa kayutaan sa Bohol nga patamnan sa kape. Ang matag ektarya matamnan og 1,667 ka seedling.

Sulod sa 18 ka bulan magsugod na pagpamulak ang gitanom nga kape. Adunay agricultural technician sa Nestle nga mag-supervise ug mag-monitor sa mga gitanom inabagan usab sa mga technician sa buhatan sa MAO sa Mabini, Bohol.

Niadto pang 2008 nagsugod pag-apod-apod og igtatanom nga kape ngadtos mga mag-uumaa ang naasoyng programa. Apan, matod pa ni Gng. Milana, wala moayon ang tubo sa mga kape tungod kay giabot man kini sa dipalitang hulaw. Gikonsiderar kadto nga usa ka pakyas nga pagpananom (failure planting).

Gihimong pilot area ang Barangay Abad Santos sa pagpananom og kape. Daghang mag-uuma ang mingsanong sa maong programa. Kini ang mosunod nga madasigong mananomay sa kape: Manuel Pajo (brgy. chairman), Antonio Ybañez, Gideon Ybañez, Rodolfo Ybañez, Bienvenido Tuyor, Teodoro Pajo Sr., Joselito Lacuarin, Morilio Tuyor, Cecilio Salaum, Zenon Taculod, Ernesto Taculod, Roel Ybañez, Lourdes Ybañez, Mila Tuyor, Emiliano Vallejos, Filomeno Nardo ug Anthony Intalan.

Nagkanayon si Mabini Municipal Agriculturist Maria Royana Milana nga mokabat nas 10,496 ka binhi ang naapod-apod sa iyang buhatan ngadto sa mga mag-uuma. Ania ang listahan sa mga seedling nga natanom: 2008, 1,900; 2009, 6,766; ug 2010, 1,830. Ang mga mag-uuma sa Barangay Bulawan ang nananom og mga kape niadtong 2008. Usa niini ang ilang barangay chairman nga si Maximo Sagoysoy. Aduna usay nagtanom sa Barangay Aquipo nga si Roel Asa.

Sa pagka karon, anaa pay mga seedling sa nursery. Andam ang Mabini Municipal Agricultural Office sa pag-asikaso sa mga aplikante nga gustong motanom og kape.

Mahimong itanom ang mga kape bisan sa bakilid nga porsiyon sa yuta. Moayon ang kape sa dili bantang sa init. Dili lisod atimanon ang maong tanom. Inigkabuhi na niini, maghulat ka na lang sa pagpamunga. Hinuon, atimanon ang paghinlo ug pag-abono niini.

Gituyo sa pagduaw ning tagsulat ang umahan ni G. Teodoro Pajo, Sr., kanhi barangay chairman ug karon kagawad sa Abad Santos, Mabini, Bohol, nga gitamnan niyag kape. Bakilid ang erya apan maayo ang tubo sa kape. Nagsugod na sa pagpamulak ang iyang gitanom nga kape. Mokabat sa 500 ka seedling ang iyang natanom. Aduna siyay idugang nga itanomayng 100 ka minarkot nga seedling.

Maayo moatiman og kape si G. Pajo kay may kasinatian na siya sa pagpananom niini didtos Hinatuan, Surigao ug Kapatagan, Davao. Nakapuyo siya kaniadto sa naasoyng mga lugar. Masaligon siya nga mokita ang mag-uuma nga nananom og kape basta atimanon lang kinig maayo.

Gihimo niyang 8 ka tiil (feet) ang distansiya sa matag punoan sa kape aron nga kon mosimbo na kini sa pagtubo dili mag-abot ang mga sanga niini. Gituyo niya kini aron dili mag-ilogay ang mga dalid sa mga nutrina ug mineral diha sa yuta.

“Abi mo, sa duha ko lang ka pagpamupo (harvest) ning gitanom kong mga kape, mosobra na ang halin niini ibayad sa mga seedling nga akong gitanom. Paliton man god sa Nestle ang among abot sa kantidad nga P70.00 kada kilo. Dako na kinig ikatabang isip akong panginabuhian kay modonar kining tanoma,” nagkanayon si G. Pajo. Magsige na man lang siyag pamupo sulod sa tulo ka bulan samtang mamunga na ang mga kape. Sa kasinatian niya, kasagaran magsugod sa pagpamulak ang mga kape sa bulan sa Marso o Abril ug mapupo kini sa bulan sa Septiyembre ngadtos Disyembre.

Naghinubay si G. Pajo nga kinahanglan pod nga atimanon gayod ang mga tanom. Di man dako ang gasto kay di kanunay abonohan ug esprehan og pesticide aron lang moayo sa pagpamunga. Gunahan lang sa mga sagbot ang mga punoan. Atimanon sa pagpul-ong ug kuhaan sa mga salingsing aron modaghan ang bunga niini.

Gisugilon usab ni G. Pajo nga butangan og post harvest facility ang ilang barangay kon magdungan na sa pagpamunga ang gipananom nga mga kape. Mokabat sa 6,766 ka seedling ang giapod-apod sa mga mag-uuma sa Barangay Abad Santos. Kon mamunga na kini tanan, dako na ang produksiyon.

Kining Robusta, gitawag diris amoa og kapeng Bisaya. Daghan ang nagtanom niini kaniadto apan pangkonsumo lang. Gipasidak-an man kining baraytiha ubos niining programaha, namatud-an nga dako uyamot ang ikatabang ngadtos mga mag-uuma.—