Gikontrata sa Pagpananom og Kape ang mga Mag-uuma

Ni MARIANO V. TUYOR
Bisaya Enero 19, 2011

MAINGON tang pu’nga nga palaran ang mga mag-uuma sa Bohol kay gihatagag kahigayonan nga makapananom og kape. Ubos kini sa usa ka programa nga gitambayayongan sa Departamento sa Agrikultura ug Nestle Philippines, Inc. Adunay gipirmahan nga kasabotan (memorandum of agreement) ang DA ug NPI alang sa kalamposan niining programaha. Nagkasabot ang matag partido nga komitado kining manglimbasog alang ning katuyoan: “a joint technical and commercial cooperation and scientific exchange program that encompasses projects for the development of the coffee industry.”

Ubos sa maong kasabotan, ang mga mag-uuma makapahimulos sa libreng tabang teknikal ug pagbansay nga ipahigayon sa Nestle Experimental and Demonstration Farm didtos Davao. Ang matang sa kape nga gikasabotang itanom mao ang Robusta.

Maisip nga mabulahan ang mga Bol-anong mag-uuma nga magtanom sa kapeng Robusta kay iapod-apod man sa DA ang mga igtatanom nga binhi. Kahinumdoman nga mibisita sa Bohol sa miaging tuig ang kadagkoan sa NPI nga silas Edith de Leon, NPI Senior Vice President and Corporate Affairs head ug Arthur Baria, Nestle Agri-Sevices head, kinuyogan ni kanhi Agriculture Secretary ug karon 3rd District Congressman Arthur Yap.

Misaad si Edith de Leon nga himoon nila ang Bohol nga modelo sa pagpananom og kape dinhi sa atong nasod. Midugang siya sa pag-ingon, “And in the long term, Nestle hopes to make the Philippines one of the top coffee-producing countries in the world.”

Kusog nga midasig si Yap, ang kanhi sekretaryo sa DA, niining programaha. Nagkanayon siya, “Ang mga mag-uuma di angay maguol bahin sa kakulangan sa mamalitay sa abot sa ilang kape kay anaa ang Nestle nga motabang kanila.” Mismo ang Nestle ra usab ang mopalit sa ilang abot.

Sa ingong mga pamaagi ubos sa programa, makita nga magmatunhayon ang “joint development of green coffee production and marketing, expansion/development of areas for new coffee plantings, rehabilitation of coffee farms, establishment of coffee gardens and nurseries, and tissue culture for somatic embryogenesis.” Maimplementar usab kining produksiyon sa kape sa ubang parte sa atong nasod ubos sa maong MOA.

Agig pagmatuod niining nahipos nga kasayoran, gikahinabi ning tagsulat si Maria Royana M. Milana, Municipal Agricultural Officer sa Mabini, Bohol kalabot ning programaha. Nagkanayon siya nga unom ka lungsod sa Bohol ang napiling makapahimulos ning programaha. Kini ang mosunod: Mabini, Carmen, Batuan, Bilar, Pilar ug Sierra Bullones. Sa Carmen, gitukod ang Bohol Coffee Development Program alang sa unang lakang sa pagtuman sa gikasabotan sa DA ug NPI.

Ang sistema nga gigamit mao kini, “Plant now, pay later” kay ipatanom man ang mga binhi nga wala pay bayad, ayha ra bayri kon mahalin na ang ilang kape. Ang kantidad sa usa ka seedling balor og P12.00. Apan mahimo usab nga bayaran dayon sa ubos nga P10.00 kada seedling. Nahisgotan nga 200 ka ektarya ang langyab sa kayutaan sa Bohol nga patamnan sa kape. Ang matag ektarya matamnan og 1,667 ka seedling.

Sulod sa 18 ka bulan magsugod na pagpamulak ang gitanom nga kape. Adunay agricultural technician sa Nestle nga mag-supervise ug mag-monitor sa mga gitanom inabagan usab sa mga technician sa buhatan sa MAO sa Mabini, Bohol.

Niadto pang 2008 nagsugod pag-apod-apod og igtatanom nga kape ngadtos mga mag-uumaa ang naasoyng programa. Apan, matod pa ni Gng. Milana, wala moayon ang tubo sa mga kape tungod kay giabot man kini sa dipalitang hulaw. Gikonsiderar kadto nga usa ka pakyas nga pagpananom (failure planting).

Gihimong pilot area ang Barangay Abad Santos sa pagpananom og kape. Daghang mag-uuma ang mingsanong sa maong programa. Kini ang mosunod nga madasigong mananomay sa kape: Manuel Pajo (brgy. chairman), Antonio Ybañez, Gideon Ybañez, Rodolfo Ybañez, Bienvenido Tuyor, Teodoro Pajo Sr., Joselito Lacuarin, Morilio Tuyor, Cecilio Salaum, Zenon Taculod, Ernesto Taculod, Roel Ybañez, Lourdes Ybañez, Mila Tuyor, Emiliano Vallejos, Filomeno Nardo ug Anthony Intalan.

Nagkanayon si Mabini Municipal Agriculturist Maria Royana Milana nga mokabat nas 10,496 ka binhi ang naapod-apod sa iyang buhatan ngadto sa mga mag-uuma. Ania ang listahan sa mga seedling nga natanom: 2008, 1,900; 2009, 6,766; ug 2010, 1,830. Ang mga mag-uuma sa Barangay Bulawan ang nananom og mga kape niadtong 2008. Usa niini ang ilang barangay chairman nga si Maximo Sagoysoy. Aduna usay nagtanom sa Barangay Aquipo nga si Roel Asa.

Sa pagka karon, anaa pay mga seedling sa nursery. Andam ang Mabini Municipal Agricultural Office sa pag-asikaso sa mga aplikante nga gustong motanom og kape.

Mahimong itanom ang mga kape bisan sa bakilid nga porsiyon sa yuta. Moayon ang kape sa dili bantang sa init. Dili lisod atimanon ang maong tanom. Inigkabuhi na niini, maghulat ka na lang sa pagpamunga. Hinuon, atimanon ang paghinlo ug pag-abono niini.

Gituyo sa pagduaw ning tagsulat ang umahan ni G. Teodoro Pajo, Sr., kanhi barangay chairman ug karon kagawad sa Abad Santos, Mabini, Bohol, nga gitamnan niyag kape. Bakilid ang erya apan maayo ang tubo sa kape. Nagsugod na sa pagpamulak ang iyang gitanom nga kape. Mokabat sa 500 ka seedling ang iyang natanom. Aduna siyay idugang nga itanomayng 100 ka minarkot nga seedling.

Maayo moatiman og kape si G. Pajo kay may kasinatian na siya sa pagpananom niini didtos Hinatuan, Surigao ug Kapatagan, Davao. Nakapuyo siya kaniadto sa naasoyng mga lugar. Masaligon siya nga mokita ang mag-uuma nga nananom og kape basta atimanon lang kinig maayo.

Gihimo niyang 8 ka tiil (feet) ang distansiya sa matag punoan sa kape aron nga kon mosimbo na kini sa pagtubo dili mag-abot ang mga sanga niini. Gituyo niya kini aron dili mag-ilogay ang mga dalid sa mga nutrina ug mineral diha sa yuta.

“Abi mo, sa duha ko lang ka pagpamupo (harvest) ning gitanom kong mga kape, mosobra na ang halin niini ibayad sa mga seedling nga akong gitanom. Paliton man god sa Nestle ang among abot sa kantidad nga P70.00 kada kilo. Dako na kinig ikatabang isip akong panginabuhian kay modonar kining tanoma,” nagkanayon si G. Pajo. Magsige na man lang siyag pamupo sulod sa tulo ka bulan samtang mamunga na ang mga kape. Sa kasinatian niya, kasagaran magsugod sa pagpamulak ang mga kape sa bulan sa Marso o Abril ug mapupo kini sa bulan sa Septiyembre ngadtos Disyembre.

Naghinubay si G. Pajo nga kinahanglan pod nga atimanon gayod ang mga tanom. Di man dako ang gasto kay di kanunay abonohan ug esprehan og pesticide aron lang moayo sa pagpamunga. Gunahan lang sa mga sagbot ang mga punoan. Atimanon sa pagpul-ong ug kuhaan sa mga salingsing aron modaghan ang bunga niini.

Gisugilon usab ni G. Pajo nga butangan og post harvest facility ang ilang barangay kon magdungan na sa pagpamunga ang gipananom nga mga kape. Mokabat sa 6,766 ka seedling ang giapod-apod sa mga mag-uuma sa Barangay Abad Santos. Kon mamunga na kini tanan, dako na ang produksiyon.

Kining Robusta, gitawag diris amoa og kapeng Bisaya. Daghan ang nagtanom niini kaniadto apan pangkonsumo lang. Gipasidak-an man kining baraytiha ubos niining programaha, namatud-an nga dako uyamot ang ikatabang ngadtos mga mag-uuma.—