Giya sa Pagtanom og Paliya

Ni E.S. GODIN
Bisaya Dis. 1, 2010


ANG komun nga mga kapakyas sa pagtanom og paliya, gawas sa weather condition, mao ang kakulang sa tukmang kasayoran sa pag-atiman niini. Laing importanteng butang mao ang pagsinati sa kinaiya sa tanom, klase sa yuta nga haom niini, kanus-a kini magsugod pagpangatay, kanus-a ang panahon sa tukmang pag-abono, pagharbes ug uban pa.
Ania ang mapuslanong giya gikan sa maayong kabubut-on sa East West Seed, ang seed company nga maoy nag-ugmad sa mga paliyang Galaxy, Jade Star L, Bonito ug Galactica:

HAOM NGA YUTANG TAMNAN
Labing haom sa paliya ang yuta nga “sandy loam” hangtod sa pagka “clay loam”. Kinahanglan nga ang luna dili daling malanawan sa tubig, angayng may igong kanal o drainage. Kinahanglan usab nga nagbaton kini og pH nga 6.0 ngadto sa 6.7.

PAG-ANDAM SA YUTANG TAMNAN
Darohon o bugwalon pag-ayo ug paagian og karas hangtod nga ang yuta mapino ug mobukagay. Kon ang yutang tamnan medyo may pagka aslomon o acidic ug may pH nga ubos sa 5.8, magbutang og apog o lime (pananglit Dolomite) usa ngadto sa tulo ka tonelada matag ektarya, usa ka bulan sa dili pa tamnan.

PAG-ANDAM SA PLOT
Kon pino na kaayo ang yuta, andam na kini sa paghimog bed o plot. Magbutang ug isagol pag-ayo ang usa ka kilong compost o pinaugang tai sa mga hayop ug ikatag kini sa matag metro kuwadrado uban ang basal nga abono, pananglit 14-14-14. Paugdohon ang yuta ug butangan og plastic mulch nga may lungag sa gilay-ong usa ka metro matag punoan ug tunga sa metrong distansiya kada linya. Ang sunod nga bed o plot angayng idistansiya og mga tulo ngadto sa upat ka metro nga gilay-on. Tamdi ang ilustrasyon:

PAGPAGITIB SA MGA LISO
Magkuhag cotton nga panapton ug bas-on kini. Seguroong igo-igo lang ang kaumogon sa tela aron dili mangalata ang mga liso. Puston ang mga liso sa basang panapton ug ipahimutang kini sa dulom nga lugar nga mahanginan. Paglabay sa lima ka adlaw, mahimo nang itisok ang mga liso sa inandam nga yuta o kaha sa mga seedling tray.


PAGPUGAS DIREKTA SA YUTA
Magtisok og duha ka liso sa kada lungag sa giladmon nga duha ka sentimetro. Tabonan sa pinong yuta para sa tawhay ug himsog nga pagtubo sa mga lawngon. Paglabay sa usa ka semana, pangibton ang daot nga lawngon ug mao day ibilin ang labing himsog, usa lang ka tanom sa matag lungag. Sa pagpugas og direkta sa yuta, dili kalikayan nga may lisong dili moturok o kaha madaot busa mas maayong dungan sa pagpugas, magtanom usab og panghulip sa mga seedling tray.

PAG-ANDAM OG LAWNGON SA SEEDLING TRAY
Dunay dakong bentaha sa pagtanom una sa mga liso diha sa seedling tray o seedling bag. Sa akong eksperimento, maoy paborito nakong gamiton ang styro coffee cup kay sayon kaayong tabason inig-transplant na. Niining paagiha, seguradong dili na matandog ang mga gamot inigbalhin ug sento por sento gyong himsog ang mga lawngon sanglit makapili ka man sa lawngon nga itanom. Ug ang sobrang mga lawngon mahimo pang ikabaligya, dili sama sa direkta nga ang sobrang pangibton dili na gayod mapuslan.

Kinahanglang mogamit og soil media nga maayo sama sa peat moss aron himsog kaayo ang pagtubo sa mga tanom. Mahimo usab nga magsagol og tabunok nga yuta, bunbonong yuta daplin sa sapa ug compost sa ratio nga dos:uno:uno. Sudlan sa sinagol nga medium ang seedling tray ug bisbisan. Pugsan og tagsa ka liso matag lungag sa tray sa gilawmon nga dos sentimetros, dayon tabonan og gamayng yuta.

Ipahimutang ang mga lawngon sa luwas nga lugar nga may igo-igong silaw sa Adlaw, mahimong takpan kini og itom nga net. Kon mahimo, mas maayo kon sa green house kini ibutang. Kinahanglan usab nga mamintinar ang igo-igong moisture sa seedling medium, dili kaayo basa apan dili sab uga.

Bisibisan og tinunaw nga abono ang mga lawngon. Isagol ang 30 gr nga calcium nitrate sa desisayis litros nga tubig ug ibisibis. Himoon kini kon duna nay tagurha ka dahon ang mga lawngon. Sublion kini sa matag semana.

Kinahanglan usab nga ipahigayon ang “seedling hardening” paglabay sa 7-10 ka adlaw human sa pagtanom, palig-onon ang mga semilya pinaagi sa: direktang pagpainit sa Adlaw ug paghatag niinig diyotay lang kaayong tubig.

PAG-TRANSPLANT SA MGA LAWNGON
Ang mga lawngon mahimo nang i-transplant 12-15 ka adlaw human sa pagpugas. Bisibisan ang mga seedling sa dili pa ibalhin. Mas maayong mag-transplant sa hapon aron kalikayan ang hilabihang kainit sa adlaw ug mamenosan ang “transplanting shock”. Buboan ang binalhin nga mga lawngon kada adlaw sulod sa napulo ka adlaw.

PAGPANGABONO
Aniay gisugyot sa East West para sa 2,500 metro kuwadradong luna:

PAGPUL-ONG (PRUNING)
Ang ubang nananom og paliya minggamit niining teknik sa pagpul-ong (pruning) sa unang mga sanga nga manggitib dapit sa punoan. Nagpasabot kini nga pamutlon ang tanang sanga sa ubos ug mao day ipabilin ang sanga nga mitubo tupong sa giandam nga pakatayan. Ang tumong niini mao nga mas himsog nga motubo ang prinsipal nga udlot kay wala pa man siyay kasawo o kakompetensiya. Hawan usab ang ilawom nga bahin nga sayon sa paglihok-lihok sama sa pagpang-esprey, pagharbes, ubp. Ug ang mga sangang pinul-ong dugang kita usab kay mahalin man ang linghod nga mga dahon. Namatud-an sab nga maayog kalidad ang mga bunga sa pinul-ongan ug makapataas pa kini sa life span sa tanom.

Hinuon, ang uban sab dili mopul-ong sa ilang mga paliya kay sayo kunong mamunga ug maharbesan ang dili pinul-ongan. Apan mao lagi kana, magkasalinggubot ang ilawom sa pakatayan ug kinahanglan ka usab magbutang og side trellis aron may kakatayan ang mga sangang nanubo sa ubos.

PAGPATUBIGAng mga paliya angayng pagabuboan lamang kon gikinahanglan, dili kini gusto og sobrang tubig. Mamubo o patubigan ang mga tanom matag tulo ngadto sa lima ka adlaw kon ting-init. Kinahanglan usab nga walay mapundong tubig human sa pagpatubig, paagason kini sa kanal.

PAG-ANI
Ang paliya mahimo nang anihon 45-55 ka adlaw human sa pag-transplant. Magharbes matag 2-4 ka adlaw pinaagi sa pagputol sa pungango gamit ang gunting o kutsilyo. Mas maayong ipangharbes sa panahon sa buntag.

PAG-ANDAM SA MGA INANI ALANG SA PAGTUMOD
Ipanulod sa karton o plastic tray ang inaning mga paliya. Kinahanglang hapsay kining pagkahapil aron kalikayan nga mangabun-og sa pagbiyahe. Seguroon usab nga may mga buslot-buslot ang gisudlang kahon aron may igong hangin nga makasulod-gula ug dili mabuot ang mga inani.

Ipalayo usab ang inani sa mga prutas sama sa saging, pinya, ubp. sanglit sagad sa mga prutas, ilabi na ang hinog, magpagawas og taas nga ‘ethylene’ nga magdulot og dali nga pagkahinog ug pagkalata sa mga bunga.—