Ang Pagpananom og Ubi

Ni MARIANO V. TUYOR
Purok 2, Tambo, Mabini, Bohol
Bisaya Enero 12, 2011

GINAINGON nga ang ubi usa ka balaanong tanom. Sa daklit morag wala kini kamatuoran ug maingon nga patuo-tuo lang. Apan sa lain nga panugkad, kini tinuod. Hunahunaa lang nga kini kalan-on— gasa sa yuta— ug busa, grasya sa Dios. Nan, butang nga balaan.

Ang ubi maklasipikar nga lagutmon. Matawag man gani kini nga lagutmon sa tinggutom (famine crops). Ang nakaayo sa ubi kay mahimong itanom sa nataran ug ngadto nas dagkong umahan. Makatanom ka isip pangonsumo lang ug usab pangkomersiyal. Mahimong lung-agon ang ubi nga ibuntow nga kan-on ug mahimo usab kining utanon. Lamian ang ubi nga sunoban unya subakan og buwad o di ba tinap-anang tulingan. Daghan ang kapuslanan sa ubi. Isagol kini sa halo-halo, ngon man himoong lamiang ice cream. Puyde usab kining himoon nga harina, ubp. Gani, ang panit niini ug ubang usik, mahimong ipakaon sa mga manok ug baboy.

Diris amoa daghang nananom og ubi apan ginagmay lang. Pakatayon lang nila ang ga’y sa linagdok nga kahoy nga may gitas-ong duha ngadtos tulo ka metro. Molabong ang mga dahon sa ubi nga manuyhakaw sa pagpangatay. Nindot tan-awon kon mabantangan sa silaw sa Adlaw.

Daghan ang barayti sa ubi apan ang komun kaayo mao ang ubing kinampay nga may unod nga tapol (violet) o purple. Ang ubang klase mao ang mosunod: kabus-ok, nga puti ang unod ug dagko ang dalid; tam-isan, dunay pagka pulahon ang unod ug tam-ison; binanag, morag gatasong puti (fleshy cream) ang unod ug tag-as ang mga dalid niini; binato, pution ang unod ug dagko nga gahi ang mga dalid. Ug adunay laing barayti nga ginatanom sa Bohol, kini mao ang ubing kalamay diin moayon kining klaseha sa medyo bunbonon ug anapogong yuta. Lamian kining baraytiha sa ubi.

Mahimo baya pod ang ubi nga dili pakatayon sa ilagdok nga kahoy. Pasagdan lang kining mokatay sa yuta sama sa gitanom ni Alvin Vallentos sa ilawon sa iyang kalubian. Maayo ang tubo sa iyang ubi. “Wala ko kini butangig abono. Gidaro ko lang ug gipugnayg maayo ang yuta sa wala pa tamni sa ubi. Ug giusab ko pagdaro ang yutang kinatung-an sa mga punoan sa ubi nga di pa kaayo tag-as ang mga katay,” hinubay ni G. Vallentos.

Lain usab ang pamaagi ni Dadang Diolata, usa ka balikbayan nga taudtaod gyong didto sa Amerika, gitanom niya ang binhi sa ubi dihas bakanteng sako sa semento. Unya naghimo siyag gahong (buho nga gibutangan sa latang mga dagami sa humay) ug giluyong niya ang sako nga gitamnan sa ubi. Gitanom kini niya luyo sa iyang balay. Maayo sad ang tubo sa iyang ubi.

Pensiyonada na kini si Nang Dadang apan aktibo sa pagpanguma. Usa lamang ang ubi sa iyang mga tanom. Aduna siyay sagingan, kamote, karlan, ubp. Aduna siyay gidawat nga prendang mga mangga nga nagkotsetsa na. Plano niya nga padaghanon ang pagtanom og ubi. Ang mapanglin niyang ubi sa una niyang tinanom hutdon niya sa pagbinhi.

Mosalir baya gyod ang pagtanom sa ubi dihas sako. Kini gihimo isip eksibit didtos Barangay Holy Spirit sa Quezon City diin ko nagpuyo kaniadto. May proyekto ang barangay nga gitawag Gulayan sa Barangay ug usa ang ubi sa gitanom. Ug kay apiki sa espasyo, gipananom ang ubi dihas mga sako nga ang yuta gisagolan og organikong abono. Labihang dagkoa sa unod sa mga ubi— diha gani usa ka punoan nga mitimbang og 18 kilos ang unod.

Diri sa amoa may naghimo usab sa ingong paagi. Siya si Hilaria Vallota, usa ka senior citizen. Daplin sa dagat ang iyang balay. “Agig lingaw-lingaw lamang kining akong gihimo. Gisagolan ko ang medyo bunbonon nga yuta og nangadugtang linabog dihas compost pit unya gitamnan ko sa pinaturok ko nang binhi sa ubi. Dagko kaayo ang unod sa gitanom kong ubi dihas sako.” Kini ang gipasabot ni Nang Ilay.

Aduna sab koy gitanom nga ubi diris among lagwerta. Iniggawas ko sa pultahan, maoy mosugat ang nanglabong mga dahon sa ubi. Makalingaw sud-ongon. Berde kaayo ang mga dahon. Makahatag kadasig sa nalapoyng isipan.

Gikahinabi ko ang akong uyoan nga si Papa Garito nga kaniadto nananom og ubi. Kiniy iyang gihatag nga mga sugyot: Ipreparar og maayo ang yutang tamnan sa ubi. Darohon ang yuta, unya sundan sa giingong pag-ukay. Dayon kana nang pagtudling. Mapino na ang yuta niini nga andam na tamnan sa ubi. Ilubong ang binhi og pipila ka sentimetro. Kon manurok ug motubo na kini, maayo nga paundokon ang yuta dihas punoan sa ubi.

Itanom ang ubi sa distansiyang 75 sentimetros. Gunahan ang gitamnan sa ubi samtang gagmay pa ang mga tanom kay aron di matandog ang mga guhay. Luoran ra ba kining tanoma, basig mamatay, pasabot sa akong uyoan.

Mas maayo gani ang ubi itanom sa bakilid nga porsiyon basta seguroon lang nga dili modahili ang tambok nga yuta (topsoil). Gitambag nga paundokon ang yuta ug aron di makadahili butangag ali ang ubos nga porsiyon niini. Namatud-an nga mounod og maayo ang ubi sa ingon nga paagi sa pagtanom.

Ang ubi mahimong itanom nga isilong (ilawom) sa ubang tanom samas balanghoy, sagingan— isal-ot dihas bakanteng bahin sa matag punoan sa saging. Mahimo usab kini ilumbay pagtanom sa kilid sa gitamnan og mga utanon. Puyde kini itanom dungan sa ubang tanom basta di lang ipaduol niini.

Dili lisod galmon ang ubi kay di man daling taptan og sakit. Kon maatiman lag maayo segurado nga mohatag kinig dakong abot. Ug mahal na ra ba ang presyo sa ubi karon. Moabot nag P80.00 ang kilo niini. Kusog ang demand sa ubi kay daghan man ang kagamitan niini. Gani, adunay mga kompaniya nga mamalit og ubi sa dinaghan sama ning mga mosunod:

San Miguel Corporation
6766 Ayala Avenue, Metro Manila, P.O. Box 271, Manila

M.E. Jimenez Enterprises
3rd Floor Sagittarius Bldg., H.V. dela Costa St., Salcedo Village, Makati, MM

Vulcan Industrial and Mining Corporation
Food Division, 8th Floor, Quad Alpha Centrua Bldg., Pioneer St., Mandaluyong City, MM; ug

Giron Foods
Silang, Cavite.

Diris amoa mag-ilog ang mamalitay og ubi. Daghan ang mangiliw. Ang dagkong mga supermarket sa Tagbilaran City dinaghan og paliton ug taas ang ilang presyo komparar sa mga retailer.

Mapanglin ang ubi sulod sa napulo ka bulan gikan sa pagtanom. Ug ang nakaayo niini kay mahimong matener kinig dugay nga panahon diin makahulat kinig maayong presyo. Aron di madaot ug madunot, tarongon kini pagpahimutang sa kamadahan. Pilion ang maayong klase kon teneron man ug dili iapil kanang adunay pangos, hiniwaan o may samad nga ubi.

Daghang makapamatuod nga mokita gayod ang mananom og ubi. Busa, tanom na!—