Giya sa Pagtanom og Paliya

Ni E.S. GODIN
Bisaya Dis. 1, 2010


ANG komun nga mga kapakyas sa pagtanom og paliya, gawas sa weather condition, mao ang kakulang sa tukmang kasayoran sa pag-atiman niini. Laing importanteng butang mao ang pagsinati sa kinaiya sa tanom, klase sa yuta nga haom niini, kanus-a kini magsugod pagpangatay, kanus-a ang panahon sa tukmang pag-abono, pagharbes ug uban pa.
Ania ang mapuslanong giya gikan sa maayong kabubut-on sa East West Seed, ang seed company nga maoy nag-ugmad sa mga paliyang Galaxy, Jade Star L, Bonito ug Galactica:

HAOM NGA YUTANG TAMNAN
Labing haom sa paliya ang yuta nga “sandy loam” hangtod sa pagka “clay loam”. Kinahanglan nga ang luna dili daling malanawan sa tubig, angayng may igong kanal o drainage. Kinahanglan usab nga nagbaton kini og pH nga 6.0 ngadto sa 6.7.

PAG-ANDAM SA YUTANG TAMNAN
Darohon o bugwalon pag-ayo ug paagian og karas hangtod nga ang yuta mapino ug mobukagay. Kon ang yutang tamnan medyo may pagka aslomon o acidic ug may pH nga ubos sa 5.8, magbutang og apog o lime (pananglit Dolomite) usa ngadto sa tulo ka tonelada matag ektarya, usa ka bulan sa dili pa tamnan.

PAG-ANDAM SA PLOT
Kon pino na kaayo ang yuta, andam na kini sa paghimog bed o plot. Magbutang ug isagol pag-ayo ang usa ka kilong compost o pinaugang tai sa mga hayop ug ikatag kini sa matag metro kuwadrado uban ang basal nga abono, pananglit 14-14-14. Paugdohon ang yuta ug butangan og plastic mulch nga may lungag sa gilay-ong usa ka metro matag punoan ug tunga sa metrong distansiya kada linya. Ang sunod nga bed o plot angayng idistansiya og mga tulo ngadto sa upat ka metro nga gilay-on. Tamdi ang ilustrasyon:

PAGPAGITIB SA MGA LISO
Magkuhag cotton nga panapton ug bas-on kini. Seguroong igo-igo lang ang kaumogon sa tela aron dili mangalata ang mga liso. Puston ang mga liso sa basang panapton ug ipahimutang kini sa dulom nga lugar nga mahanginan. Paglabay sa lima ka adlaw, mahimo nang itisok ang mga liso sa inandam nga yuta o kaha sa mga seedling tray.


PAGPUGAS DIREKTA SA YUTA
Magtisok og duha ka liso sa kada lungag sa giladmon nga duha ka sentimetro. Tabonan sa pinong yuta para sa tawhay ug himsog nga pagtubo sa mga lawngon. Paglabay sa usa ka semana, pangibton ang daot nga lawngon ug mao day ibilin ang labing himsog, usa lang ka tanom sa matag lungag. Sa pagpugas og direkta sa yuta, dili kalikayan nga may lisong dili moturok o kaha madaot busa mas maayong dungan sa pagpugas, magtanom usab og panghulip sa mga seedling tray.

PAG-ANDAM OG LAWNGON SA SEEDLING TRAY
Dunay dakong bentaha sa pagtanom una sa mga liso diha sa seedling tray o seedling bag. Sa akong eksperimento, maoy paborito nakong gamiton ang styro coffee cup kay sayon kaayong tabason inig-transplant na. Niining paagiha, seguradong dili na matandog ang mga gamot inigbalhin ug sento por sento gyong himsog ang mga lawngon sanglit makapili ka man sa lawngon nga itanom. Ug ang sobrang mga lawngon mahimo pang ikabaligya, dili sama sa direkta nga ang sobrang pangibton dili na gayod mapuslan.

Kinahanglang mogamit og soil media nga maayo sama sa peat moss aron himsog kaayo ang pagtubo sa mga tanom. Mahimo usab nga magsagol og tabunok nga yuta, bunbonong yuta daplin sa sapa ug compost sa ratio nga dos:uno:uno. Sudlan sa sinagol nga medium ang seedling tray ug bisbisan. Pugsan og tagsa ka liso matag lungag sa tray sa gilawmon nga dos sentimetros, dayon tabonan og gamayng yuta.

Ipahimutang ang mga lawngon sa luwas nga lugar nga may igo-igong silaw sa Adlaw, mahimong takpan kini og itom nga net. Kon mahimo, mas maayo kon sa green house kini ibutang. Kinahanglan usab nga mamintinar ang igo-igong moisture sa seedling medium, dili kaayo basa apan dili sab uga.

Bisibisan og tinunaw nga abono ang mga lawngon. Isagol ang 30 gr nga calcium nitrate sa desisayis litros nga tubig ug ibisibis. Himoon kini kon duna nay tagurha ka dahon ang mga lawngon. Sublion kini sa matag semana.

Kinahanglan usab nga ipahigayon ang “seedling hardening” paglabay sa 7-10 ka adlaw human sa pagtanom, palig-onon ang mga semilya pinaagi sa: direktang pagpainit sa Adlaw ug paghatag niinig diyotay lang kaayong tubig.

PAG-TRANSPLANT SA MGA LAWNGON
Ang mga lawngon mahimo nang i-transplant 12-15 ka adlaw human sa pagpugas. Bisibisan ang mga seedling sa dili pa ibalhin. Mas maayong mag-transplant sa hapon aron kalikayan ang hilabihang kainit sa adlaw ug mamenosan ang “transplanting shock”. Buboan ang binalhin nga mga lawngon kada adlaw sulod sa napulo ka adlaw.

PAGPANGABONO
Aniay gisugyot sa East West para sa 2,500 metro kuwadradong luna:

PAGPUL-ONG (PRUNING)
Ang ubang nananom og paliya minggamit niining teknik sa pagpul-ong (pruning) sa unang mga sanga nga manggitib dapit sa punoan. Nagpasabot kini nga pamutlon ang tanang sanga sa ubos ug mao day ipabilin ang sanga nga mitubo tupong sa giandam nga pakatayan. Ang tumong niini mao nga mas himsog nga motubo ang prinsipal nga udlot kay wala pa man siyay kasawo o kakompetensiya. Hawan usab ang ilawom nga bahin nga sayon sa paglihok-lihok sama sa pagpang-esprey, pagharbes, ubp. Ug ang mga sangang pinul-ong dugang kita usab kay mahalin man ang linghod nga mga dahon. Namatud-an sab nga maayog kalidad ang mga bunga sa pinul-ongan ug makapataas pa kini sa life span sa tanom.

Hinuon, ang uban sab dili mopul-ong sa ilang mga paliya kay sayo kunong mamunga ug maharbesan ang dili pinul-ongan. Apan mao lagi kana, magkasalinggubot ang ilawom sa pakatayan ug kinahanglan ka usab magbutang og side trellis aron may kakatayan ang mga sangang nanubo sa ubos.

PAGPATUBIGAng mga paliya angayng pagabuboan lamang kon gikinahanglan, dili kini gusto og sobrang tubig. Mamubo o patubigan ang mga tanom matag tulo ngadto sa lima ka adlaw kon ting-init. Kinahanglan usab nga walay mapundong tubig human sa pagpatubig, paagason kini sa kanal.

PAG-ANI
Ang paliya mahimo nang anihon 45-55 ka adlaw human sa pag-transplant. Magharbes matag 2-4 ka adlaw pinaagi sa pagputol sa pungango gamit ang gunting o kutsilyo. Mas maayong ipangharbes sa panahon sa buntag.

PAG-ANDAM SA MGA INANI ALANG SA PAGTUMOD
Ipanulod sa karton o plastic tray ang inaning mga paliya. Kinahanglang hapsay kining pagkahapil aron kalikayan nga mangabun-og sa pagbiyahe. Seguroon usab nga may mga buslot-buslot ang gisudlang kahon aron may igong hangin nga makasulod-gula ug dili mabuot ang mga inani.

Ipalayo usab ang inani sa mga prutas sama sa saging, pinya, ubp. sanglit sagad sa mga prutas, ilabi na ang hinog, magpagawas og taas nga ‘ethylene’ nga magdulot og dali nga pagkahinog ug pagkalata sa mga bunga.—

Giya sa Pagtanom og Kalabasa

Ni E.S. GODIN
Bisaya Dec. 15, 2010

NAGKADAGHAN ang nakaamgo karon sa maayong kahigayonan nga dala sa pagpananom og kalabasa (Cucurbita moschata) gumikan sa nagkadako natong populasyon ug sa pagpanungha sa bag-ong teknolohiya sa pagproseso sa mga abot sama sa paghimo niining harina ug uban pang gamit.

Ang komun kaayong klase sa kalabasa nga ginatanom karon sa mga mag-uuma sa atong nasod mao ang Suprema ug Gracia, parehong F1 (First Generation) variety nga mga produkto sa East West Seed Company. Hinuon, dunay mas bag-o nga mga barayti apan wala pa ipagawas para sa komersiyal nga pagpananom tungod kay padayon pang gisulayan ang potensiyal niini.

Sa daklit, ingon sa dili na angay pang tun-an ang pagtanom og kalabasa. Apan sa dinagko nga produksiyon, dili maayong mosalig na lang sa tradisyonal nga pamaagi gamit ang sentido komun. Mas makatabang ang pagtamod sa mga giya nga naugmad sa mga ekspirensiyado na niini.

POTENSIYAL NGA ANI
Segun sa mga pagsulay nga gihimo sa East West, ang Suprema nga kalabasa moanig 40-50 ka tonelada matag ektarya basta maayo kining pagkaatiman. Bagaon kinig unod nga kolor yellow orange ngadto sa orange. Ang matag tanom mobungag 3-4 ka buok nga motimbang og 4-12 kilos o kapin pa kada usa.

Ang Gracia F1, sa laing bahin, nga naugmad dili pa kaayo dugay maoy maisip nga improved variety sa Suprema. Susama sa Suprema ang kalidad ug gidaghanon sa bunga apan mas sayo maharbesan. Si Ginong Santiago Arcilla sa Tanza, Cavite nagtanom niini sa miaging tuig og 900 ka liso sa 2,700 metro kuwadrado nga luna. Pagkatibas sa tanom mikabat og 5 ka tonelada ang kinatibuk-an niyang naani nga nahalin og P13 kada kilo.

HAOM NGA YUTA UG KLIMA
Ang kalabasa mahimong ikatanom dinhi sa atong nasod sa tibuok tuig. Mas mohaom kini sa mga dapit nga lanubo ang yuta nga abunda sa organic matter ug dili daling malanawan. Kon ang yuta posibleng lanawan, kinahanglan himoan kinig maayong kanal. Ang gikinahanglang soil pH niini anaa sa 5.5-7.5 ug sensitibo kini sa yuta nga paraton o mga uma nga duol sa baybayon.

PAG-ANDAM SA YUTA
Darohon ang yuta makausa ug paagian kinig karas kaduha o katulo sa dili pa maghimog tamnanang bungdo (marking) pinaagi sa pagtudling. Ang rekomendadong distansiya sa pagtanom kinahanglang 2m x 2m ngadto sa 2m x 3m tali sa kada punoan ug linya o tudling. Kon ang yutang tamnan may soil pH nga ubos sa 5.5, magbutang og apog o lime, sa gidaghanon nga 1000-3000 kilos matag ektarya depende sa soil acidity niini usa ka bulan sa dili pa pugsan.

Mag-aplay usab og organikong abono sama sa animal manure o kaha compost 1/2 sa kilo kada hutok dugang sa abonong complete (14-14-14) sa gidaghanon nga 50g pinaagi sa pagsagol niinig maayo sa yutang tamnan.

PAGPAGITIB SA MGA LISO UG PAGPUGAS
Sa dili pa ipugas, pagitibon o pagisongon (pregerminate) una ang mga liso pinaagi sa pagtuslo niini sa limpiyong tubig. Dangtag pila ka minuto, haw-ason kini ug dayon puston sa basa nga limpiyong panapton sulod sa 1-2 ka adlaw.

Magpugas og tagurha ka liso direkta sa kada hutok. Aplayan (drench) og Calcium nitrate sa gidaghanon nga 100g/16 litrong tubig 4-5 ka adlaw human sa pagpugas.
Pito ka adlaw human manggitib ang mga tanom, aplayan og gamayng Furadan libot sa kada punoan ug mag-drench usab sa rekomendado nga systemic fungicides. Ang Furadan manalipod sa linghod nga mga lawngon batok sa mangaon nga mga insekto sama sa ulod ug squash beetle, ang systemic pungicide moprotehir batok sa soil borne pathogens nga dili makasulod agi sa mga gamot ingon man mopugong sa impeksiyon sa linghod nga mga dahon ug lindog.

PAGPANGABONO
Ania ang girekomendar nga tamdanan sa pagpangabono agad sa tayming ug gidahanon sa iaplay:

Angay timan-an: Ang foliar nga abono mahimong iaplay nga isagol sa rekomendadong pestisidyo sa edad nga 3-4 ka semana gikan sa pagpanurok. Sa sidedress nga pag-abono, gitambag ang paghimog duha ka buho sa isigkapikas kilid sa gilay-ong 10-12 cm gikan sa punoan sa unang aplikasyon ug 0.25m-0.5m alang sa mosunod nga mga aplikasyon dayon tabonan kinig pinong yuta.

PAGPATUBIG
Ang kalabasa sagad nga nagsalig lang sa ulan. Kon mokaping semana na nga walay ulan, ilabi na kon panahon gayod sa ting-init, patubigan ang mga tanom pinaagi sa pagpabaha agi sa mga tudling. Ang kausa matag semana igo na ug likayan gayod nga walay tubig nga magpundo. Hinuon, kon gagmay pa ang mga tanom, ang pagpamisbis gamit ang springkler gikinahanglan gayod sa igo-igo lang nga kaumogon.

PAGHINLO SA MGA SAGBOT
Gitambag ang pagpaagig daro o pagsurko sa kalabasaan diha sa matag huwa nga espasyo (gitawag og tabla sa ubang mga mag-uuma) aron pagkontrolar sa mga sagbot sa gugagmay pa ang mga tanom. Apan sa panahon nga mosugod nag pangatay ang mga bagon o sa mga 6-8 ka semana na gikan sa pagtanom, kinahanglan na gayod ang mano-mano nga pagpangguna. Padayonon ang pagpangguna hangtod nga mobaga na ang kalabasa ug dili na makatubo ang mga sagbot.

PAG-ANI UG PAG-ANDAM NIINI ALANG SA PAGTUMOD
Ang pagpangharbes mahimong ipahigayon sa bisan unsang orasa sa adlaw mga 85-90 ka adlaw gikan sa pagpugas. Ang timailhan sa anihonon nang bunga mao nga kon kini mature green na ug medyo waxy og hitsura. Ang pagpangani sagad ginahimo kaduha o katulo depende sa presyo niini sa merkado. Ang nakanindot sa kalabasa kay mahimong unya-unyaon (delay) lang una ang pagharbes; bisan tuod ang paglangan makapausab sa kolor niini ngadto sa pagka mature yellow o hinog-hinog na. Hinuon, ang berde nga bunga mas makamandar og maayong presyo tandi sa yellow. Ang kalabasa ginatumod ngadto sa merkado nga kamadahon lang sulod sa trak. Kon dili pa ikatumod dihadiha, hiposon kini sa landong nga dapit nga luwas sa kaumog ug kainit. Ang taas nga temperatura moresulta ngadto sa taas nga respiration rate ug daling pagkauga nga mosangpot sa pagresiko ug maibanan ang maayong kalidad sa produkto. Ang gidugayon sa pagtenel kun shelf life nagaagad sa kondisyon sa paghipos, sa 20 diyas sukad sa pagharbes mga 50% nga magpabilin pa ang green rind niini. Sa kinatibuk-an, ang kalabasa mahimo gayong matenel og dugay-dugay basta wala lay samad o bun-og sa pagharbes.—

Kanhi Konduktor sa Bus Mananaog na nga Mag-uuma

Ni ZAC B. SARIAN
Bisaya Enero 5, 2010


DAKO ang pagpasalamat ni Bartolome Demateo, 66, nga mibiya siya sa iyang trabaho isip konduktor sa bus sa Manila ug miuli sa ilang dapit sa Lezo, Aklan. Nakaamgo siya nga wala siyay kaugmaon sa pagpanarbaho isip konduktor sa bus nga magbiyahean sa rutang Baclaran-Caloocan.

Baynte anyos pa lang siya dihang mibiya siya sa Lezo aron mouban sa paryente ngadto sa Manila. Sulod sa pipila ka tuig, nagtrabaho siya isip konduktor sa bus unya mibalik sa Lezo sa 1972 aron dili na siya mangagawon. Sa sinugdan, nagdrayb siyag traysikol nga magdalag pasahero ngadto sa ubang mga lungsod sa Aklan isip tinubdan niya sa panginabuhi. Wala kaayo siya mokita kay ang pamilete barato ra kaayo. Ang mga pasahero gikan sa Lezo nga mopaingon sa kapital nga lungsod sa Kalibo, pananglitan, mobayad lag 25 sentabos. Unya, namaligya na man siya og tinapay nga iyang pagakomprahon gikan sa panaderiya, ug iya kining ideliber ngadto sa nagkadaiyang lungsod sa Aklan. Apan wala usab siya magdugay tungod kay mihinay ang iyang pangita sa pagsaka sa presyo sa harina.

Kadto ang higayon nga nakahunahuna siya nga mosulod sa pagpanguma. Sukad sa 1980, nakadesisyon siya nga hingpit nga mosulod sa pagpananom. Sa sinugdan, nananom lang siyag humay sa usa ka ektarya ug ubang daang barayti sa mga utanon. Nananom usab siyag lansones ug ubang bungahoy sa palibot sa iyang balay apan kini wala makahatag kaniyag igong kita. Ang humay nga iyang maprodyus igo lang sa ilang pangonsumo.

Apan miabot ang suwerte nianang 1985, nadiskobre niya ang haybrid nga mga utanon nga magprodyus og daghang ani. Sa maong tuig, nangabang siyag 2,000 ka metro kuwadrado nga luna nga gitamnan niya og kalabasa, paliya, petsay ug cabbage gikan sa East-West Seed Company. Ang haybrid nga mga utanon, matod niya, labihan kaproduktibo hangtod karong mga adlawa. Mao lay iyang gipananom ang hybrid seeds.

Ang hybrid seeds nakahimo niyang ilado tungod kay kini ang naghatod niya sa dakong dalan sa kadaogan ug masungkit ang top prize sa backyard gardening contest. Sa miaging tuig, ang provincial government nagpahigayon og backyard vegetable gardening contest sa tibuok lalawigan nga naglangkob sa pagpananom sa 1,000 ka metro kuwadrado nga luna. Misalmot si Bart sa maong tigi ug sayon ra niyang nadaog ang top prize nga P50,000 cash.

Sa kompetisyon, nagtanom siyag dili momenos 41 ka matang sa utanon sama sa paliya, petsay, cabbage, lettuce, mustard, talong, ug ubang posibleng barayti nga atong mahunahuna. Apil usab niini ang minor crops sama sa singkamas, gabi, kamunggay, saluyot ug uban pa. Ang haybrid nga mga binhi ang daling nakakombensir sa mga hurado aron ihatag kaniya ang top prize.

Galaxy Ampalaya
Matod ni Bart, nagtanom lang siyag 15 ka hutok sa Galaxy ampalaya sa gamayng plot apan ang mga tanom labihang nakapamunga. Ang mga bunga dagko ug susama og gidak-on. Ang snapbeans nga Norman variety daling nakakuhag pagtagad tungod kay ang mga tanom namungingi sa bunga. Matod niya nga dako ang iyang pagsalig nga modaog siya sa unang ganti sa kompetisyon kay ang ubang mingsalmot nga mga mag-uuma nananom lang sa tradisyonal nga mga barayti nga dili magprodyus og daghang ani. Creative usab siya sa iyang pagpananom sa iyang mga utanon. Pananglitan, nagtanom siyag mustard sa bamboo tubes nga gibutangan niyag rich organic soil.

Ang prize-winning vegetable garden nakaatrak og daghang bisita dili lang gikan sa Lezo apan gikan usab sa ubang mga lungsod. Nahimo siyang popular ingon man ang tanan niyang ginahimo sa pagpananom og utanon. Nananom siyag hybrid seeds sa tibuok tuig. Karon nakapalit na siyag dugang luna nga duol sa iyang gipuy-an, apil na ang 2,000 ka metro kuwadrado nga iyang giabangan niadtong 1985.

Norman Snapbeans
Ang snapbeans, gitawag usab nga Baguio beans o habichuelas, usa sa iyang mga paborito. Atol sa among pagbisita, duna siyay standing crop sa Norman snapbeans sa halos usa ka libo ka metro kuwadrado nga luna atubangan sa iyang balay. Sa laing luna nga dako-dako ug dili halayo sa iyang pinuy-anan, duna sab siyay gitanom apan wala pa magsugod sa pagpamunga. Ang ideya nga kon ang snapbeans sa atubangan sa iyang pinuy-anan mohunong na sa pagpamunga, duna na siyay laing bag-ong tinubdan sa maani alang sa merkado.

Nakaayon siya sa pagpatubo sa Norman snapbeans tungod sa daghang maayong rason. Una, ang unang pagpangani niya mahitabo human sa 45 ka adlaw gikan sa pagtanom. Ang pagpangani ipahigayon matag tulo ka adlaw aron duna siyay regular nga cash flow. Dili usab problema ang pagbaligya sa iyang maani sa tag-P20 kada kilo. Ang iyang anak nga si Ricky ug Ressie magdala lang sa snapbeans ug ubang mga utanon ngadto sa merkado sa Kalibo nga kasagaran paliton sa wholesale buyers nga magbaligya usab niini ngadto sa Boracay diin dunay daghang turista.

Big C Cucumber
Laing paboritong utanon nga iyang ginapatubo mao ang cucumber nga mahimo nang maanihan human sa 35 ka adlaw gikan sa pagtanom, ug ang pag-ani sal-ang lag usa ka adlaw. Ang cucumber duna usay andam nga merkado. Gani, ang tanang produksiyon gikan sa 1,000 metro kuwadrado nga iyang gitamnan sa Big C variety gikontrak sa usa ka buyer og P15,000. Kon inektarya ang basehan, kini mokabat nag P150,000. Ang cucumber himalitan usab sa merkado sa Kalibo sa tag-P20 kada kilo nga kasagaran molangkob lang og tulo ka bunga.

Laing bentaha sa Big C gawas sa mubong panahon sa pagpatubo, dili usab kini dakog gasto sa pagprodyus. Ang mga binhi barato ra usab kaayo ug ang tanom nagkinahanglan lang og kawayan nga pakatayan. Ug dili sad problema kang Bart ang mga kawayan kay dunay daghan niini nga iyang natanom sa iyang umahan alang sa ilang kagamitan. Nagpahigayon usab siya sa kaugalingon niyang composting aron makamugna og abono alang sa iyang mga tanom.

Casino Eggplant
Ang Casino eggplant usa ka laing paborito ni Bart. Bisan og ang presyo sa bunga niini sa merkado anaa lang sa tag-P10 kada kilo, kapanguwartahan gihapon kini tungod kay himungahon. Taas usab ang productive life niini kon mahatagan lang sa hustong pag-atiman. Magprodyus kinig susama kadak-on nga mga bunga nga sinawon nga maoy kinaham sa mga pumapalit.

I-rotate ni Bart ang iyang mga tanom sa 1.5 ka ektarya nga gitagana lang niya sa produksiyon sa utanon sa tibuok tuig. Kini usa ka paagi aron malikayan ang pagdas-ag sa disease organism sa usa ka lugar.

Bisan og 66 na ang iyang edad karon, si Bart wala pa maghunahuna sa pagretiro sa pagpanguma. Malipayon siya kay ang iyang mga anak interesado usab sa pagpanguma ug mitabang sa vegetable business sa pamilya. Si Ricky, 40 anyos ug kamagulangang anak, miapil usab sa 2010 backyard gardening competition sa Aklan ginamit ang 1,000 ka metro kuwadrado alang sa pagpatubo sa kaugalingon niining mga utanon. Ug dili ikatingala, midaog usab kinig first prize. Gawas niini, si Ricky usa usab ka bag-ong napili nga kagawad sa barangay.

Sa paghunahuna sa nangagi, dili ma-imagine ni Bart kon unsa ang matang sa iyang kinabuhi kon padayon pa siyang nagtrabaho isip konduktor sa bus sa Manila. Busa, dako ang iyang pagpasalamat nga sayo siyang miundang sa iyang trabaho aron mahimo siyang prize-winning farmer.—

SMFI Cassava Contract Growing: Dakong Oportunidad sa mga Mag-uuma

Ni ELEAZAR TUTOR ACAMPADO
Bitaugan, West Poblacion, Garcia-Hernandez, Bohol
Bisaya Nob. 3, 2010


GIKAN sa tradisyonal nga imahe nga lagutmon sa mga kabos, ang cassava (scientific name Manihot esculenta) kun balanghoy o balinghoy sa ubang dapit sa Kabisay-an ug Mindanao o kamoteng kahoy sa mga Tagalog ug ubang dapit sa kapupud-an, nahimo na karong mahinungdanong industriyal ug pagkaon nga tanom.

Sa adlaw-adlaw nga pagkaon, ang balanghoy mahimong isuplemento sa bugas-humay ug mais. Gani, sa Lanao, Zamboanga, ug Sulu usa man kini ka mahinungdanong tanom diin ang grated cassava kun kinudkod nga balanghoy kinaham nga kan-onon sa mulupyo. Ang unod sa balanghoy duna say dakong kagamitan sa industriya kay mahimo kining iproseso ingon nga usa ka produkto nga komersiyal nga ikabaligya sama sa harina ug mahimo usab nga magamit isip pangsagol diha sa pagkaon, papel, ug mga produkto sa industriya sa panapton.

Ang balanghoy mahimo usab nga dried chips nga ikaeksport ngadto sa Uropa o pangsagol sa pagkaon sa gipadagko nga mga isda sa punong o binuhing hayop.

Ang balanghoy nga nagbaton og cyanogenic glucosides ug makahilo kon kan-on sa tawo nga hilaw pa, sayon rang patuboon bisan sa dili tabunok nga yuta. Gani, usa man kini ka maayong tanom alang sa intercropping sa ubang mga tanom sa umahan.

Apan bisan pa niining tanan, daghan sa mga mag-uuma ang wala mosulay niini ug kon nananom man miundang gumikan sa way klarong katumoran sa ilang mga abot. Kay kon mapalit lagi sa mga tigpangangkat ang ilang abot, barato ra sad ang kada taro niini. Maguwang ras pangayo. Dugang pa, ang kakulang sa abag sa kagamhanan, sa suportang pinansiyal nga ikapalit og farm inputs sama sa maayong matang sa semilya sa balanghoy, abono ug uban pa. Wala usab silay kahinguhaan og impormasyon sa bag-ong teknolohiya sa epektibong pagpananom og balanghoy nga daghan ang maani sa mubong panahon sa pag-atiman niini.

Apan karon dili na angay pang mamproblema ang mga manananom og balanghoy. Aniay dakong suwerte nga miabot. Ang San Miguel Food Inc. (SMFI) nagtanyag karon og cassava contract growing. Ang FEEDS Agribusiness Development and Operations Group sa SMFI nag-ugmad karon og sustainable sourcing program alang sa ilang panginahanglan sa lughason nga gikan sa produkto sa umahan. Busa, nanawagan sila karon sa mga mag-uuma nga mananom. Tumong nila nga matikad ang labing menos usa ka milyon ka ektarya sa umahan nga napasagdan sa tibuok kapupud-an. Ang SMFI andam nga motabang sa pag-ugmad sa kabanikanhan pinaagi sa pagtagana og oportunidad nga kapanginabuhian sa mga tawo sa komunidad pinaagi sa pagpaila-ila sa alternatibong mga tanom ug sa naugmad nga mga teknolohiya nga magpadako sa ilang kita. Ang SMFI interesado sa pag-ugmad sa pagpakig-alayon sa pagprodyus og balanghoy, kamote, sorghum, ug uban pang mga tanom alang sa ilang feed mill facilities sa kapupud-an.

Sa cassava contract growing program, ang SMFI Agribusiness magtagana og: garantiya nga merkado ubos sa marketing agreement segun sa masabotan nga kalidad sa produkto, gidaghanon ug ang eskedyul sa pagdeliber niini; garantiya alang sa taas nga presyo; start-up technical assistance sa produksiyon, post-harvest ug logistic operations.
Ang SMFI Agribusiness nagpangita karon og assemblers/consolidators nga nagbaton sa mosunod nga mga kinaiya:

 Mga tawo kinsa anaa o andam nga mosulod sa large-scale cassava production;
 Makahatag og teknikal ug pinansiyal nga abag ngadto sa ilang farmer proponents;
 Dunay post-harvest facility ug gipalabi ang dunay magamit nga sakyanan;
 Makatipon og igong gidaghanon sa produksiyon gikan sa mga mag-uuma aron maseguro ang paghatod niini ngadto sa SMFI.

Ang assembler mahimong indibidwal nga entreprenor, korporasyon o kooperatiba sa mga mag-uuma nga dunay kapasidad nga makahut-ong og labing menos 20 ka ektarya alang sa produksiyon sa balanghoy.

Unsay gikinahanglan sa pag-aplay sa SMFI Cassava Contract Growing? Gibutyag sa kompaniya nga kinahanglan nga magsumitir sa mga mosunod:

 Sulat Katuyoan sa pag-apil sa programa
 Photocopy sa Certificate of Ownership/Lease of Authority gikan sa DAR/DENR o ubang kalambigit nga ahensiya sa kagamhanan (TCT/CLOA/CFSA/Lease Agreement)
 Photocopy sa Certificate of Security and Exchange Commission Registration/CDA o DTI Registration/Board Resolution (awtoridad sa pagpakigsabot alang sa mga korporasyon ug kooperatiba)
 Vicinity map
 Haom nga dapit (diin pagasusihon sa tinugyanan sa SMC ang topograpiya, klasipikasyon sa yuta, farm-to-market road ug epektibong luna nga katamnan, ubp.)

Gikinahanglan usab sa kontrata nga mopirma og Memorandum of Agreement (MOA) diin malatid nga dunay epektibong luna nga katamnan labing menos 20 ka ektarya, ug dunay area development plan sulod sa tulo (3) ka tuig.

Alang sa dugang detalye, mahimong mokontak sa:

SAN MIGUEL FOODS, INC
FEEDS Agribusiness Development and Operations Group
17th Flr. JMT Corporate Condominium, ADB Ave., Ortigas Center
Pasig City, Metro Manila
Tel No. (02) 702 5596 (02) 634 5179
Fax No. (02) 634 6344

Leopoldo S. Titular
AVP and Manager
Tel. No. (02) 702 5948

William L. Delos Santos
Technical Services Head
Tel. No. (02) 702 5585

Eduardo A. Aller
Hectarage Development Manager
Tel. No. (02) 702 5678
Cel. No. (0917) 803 5790
E-mail: ealler@smg.sanmiguel.com.ph

Vergel Z. Abrenica
Business Development Associate
Tel. No. (02) 702 5747
Cel. No. (0917) 861 6997
E-mail:doagridevoperations@smg.sanmiguel.com.ph

Sa minglabayng mga tuig, padayon nga midako dinhi sa Pilipinas ang sistema sa pagpananom nga gitawag og contract farming. Ug usa sa contractual arrangement nga giimplementar sa kasamtangan ang marketing contract. Ang marketing contract naglatid sa pagbaligya ug pagpalit sa abot sa umahan sama sa balanghoy. Ginamit ang malungtarong bayanan nga kapanginabuhian, ang marketing contract dunay dakong potensiyal nga makabuhi sa ekonomiya sa kabanikanhan ug magtagana og permanenteng kita.

Niini, usa ka dakong oportunidad sa mga mag-uuma sa kabanikanhan ang gitanyag nga cassava contract growing sa SMFI, ilabi na sa mga mag-uuma nga nagkahugpong alang sa usa ka katuyoan— ang pagbaton og malungtaron nga kabuhian nga maghatag og maayong kita nga magpaangat usab sa estado sa ilang kinabuhi ug sa ekonomiya sa komunidad nga ilang gipuy-an.—

TSK: Programa Alang sa mga Batang Tinun-an sa Pag-amumag mga Utanon

Ni E.S. GODIN
Mga hulagway kortesiya sa East West Seed Co.
Bisaya Nob. 17, 2010


ANG kabataan sagad nga mahinangpon kaayong maningod sa mga misteryo sa daghang butang sa kinaiyahan sama sa pagtubo sa tanom sukad sa gamay pa kini hangtod nga molipang ug mamunga. Para nila, usa kini ka kahibulongan. Ug angay lang nga ila kining matugkad ingon man masabtan ang kaayohang dulot niini ilabi na sa nutrisyon sa katawhan. Kini maoy batakang mithi sa “Tanim Sa Kinabukasan”, usa ka proyekto nga gilusad sa East West Seed Co., ang nag-unang tig-apod-apod og haybrid nga mga semilya sa mga utanon sa Pilipinas.

Pinaagi sa TSK, tumong sa East West Seed nga ikasilsil sa linghod nga kaisipan sa mga bata dili lang ang kahinungdanon sa mga utanon kondili lakip na ang kuti apan makalingawng pagpatubo niini gamit ang labing ulahing teknolohiya sa pagpananom.

“This is really an experiential way of learning plant science, ecology, health, and environmental consciousness. But also, a very important part of the project is the values education: how the activity can instill in young children the importance of self-sufficiency, responsibility, patience, and discipline,” nagkanayon si Ric M. Reyes, pangulo sa Product Management Group sa East West Seed.

Sa tinuod lang, daghang kabataan karon nanagko intawon nga mga ignoramus niining mga butanga. Naliatan nila ang dakong prebilehiyo sa kinabuhi nga mao ang kahibalo sa misteryo sa tinubdan sa pagkaon. Nasayang ang nindot unta kaayong oportunidad sa ilang kakuryoso sa panahon sa ilang kabatan-on. Tinuod nga may leksiyon niini sa mga eskuylahan apan klaro nga taphaw ra kaayo. Resulta, nagkanihit ang may gugma sa pagpananom. Nagkadako usab ang populasyon sa mga bata nga dili ganahang mokaon og utanon. Unsaon, mas lami para nila ang nodol, ang tsoriso, hatdog. Samot na ang chicken joy.

Salamat sa proyektong “Tanim Sa Kinabukasan” sa East West, ang mga bata mas may kahigayonan nang makaapresar sa importansiya sa mga tanom ingon man makakat-on sa tukmang mga paagi sa pagpananom diin aktuwal gayod nilang masinati diha sa garden sa eskuylahan uban sa mga teknisyan sa East West. “Makapadasig man gyod kay makita man sa mga bata ang himsog nga pagtubo sa mga tanom hangtod nga mamungingi na sa mga bunga,” pu’ng pa ni Agripina D. Brillo, prinsipal sa usa sa project beneficiary sa Nueva Ecija. “Sa tinagal-tagal ng panahon na kami ay garden ng garden, di naman productive. Iba talaga ang modernized, kitang-kita ang kaibahan,” dugang niya.

Si Milwida Guevara sa laing bahin, presidente ug CEO sa Synergeia Foundation, miingon nga ang proyektong sama sa TSK seguradong mopalambo sa school performance tungod kay ang mga bata kasuplementohan man usab sa hustong nutrisyon.

“Their sense of ownership will motivate the kids to eat vegetables. There are so many things that are broken in our education system that it is possible to lose focus. We always say we need to go back to basics—kids that come to school with stomachs filled with nutritious food are part of the basics we need to focus on,” matod niya.

Kining maong proyekto nagtumong sa publikong mga tunghaang elementarya ug hayskol nga may igo-igong espasyong ikagahin para sa gardening labi na sa mga dapit diin ang panguma maoy nag-unang panginabuhi sa komunidad. Pagaabagan usab kini sa LGU sa dapit, Departamento sa Agrikultura ug sa Synergeia Foundation.

Ang unang duha ka benepisyaryo ning maong proyekto mao ang Kaliwanagan Elementary School ug Manicla Elementary School sa San Jose City sa Nueva Ecija. Aron matumbok ang kaepektibo sa TSK, ang East West Market Researchers mipahigayon og Pre-TSK ug Post-TSK survey nga giapilan sa gatosan ka mga ginikanan ug mga estudyante sa nahisgotang mga eskuylahan.

Sa resulta, nasuta nga mitaas ang vegetable consumption human ikaimplementar ang naasoyng proyekto. Ang pamilya nga nagkaog utanon unom ngadto sa napulo ka higayon sa usa ka semana miusbaw og 5% samtang kadtong nagkonsumog kaonse ngadto sa kinse matag semana mitaas og uno porsento. Ang badyet sa pamilya alang sa pagpalit og utanon, sa laing bahin, mikunhod, diin nagpasabot nga ang mga mulupyo nanagsugod na pagpananom og ilaha imbes nga mopalit sa merkado. Ang pagkonsumo usab og utanon sa mga tinun-an, siyempre, misulbong sa sento porsento sanglit kabahin man sa proyekto ang pagluto sa abot sa ilang tinanom.

Dihang gipangutana ang mga tinun-an unsay ilang nakat-onan sa TSK project, ang komun nga mga tubag mao ang “How to plant and take care vegetables”, “When to plant and harvest vegetables”, “How to sow seeds” ug “How to harvest properly”.

Ug misangpot nga ang proyektong TSK dili lang diay alang sa mga tinun-an. Dihang ang mga ginikanan gipangutana kon unsay impact sa proyektong TSK diha sa ilang tagsa-tagsa ka pamilya, kasagaran kanila naghingasoy nga nakakat-on na usab sila sa tukmang pag-amuma sa mga utanon, nakasobrag utanon nga gikabaligya, nakamenos sa ilang inadlawng badyet sa pagpalit og utanon, ug tingali labing importante, ang ilang mga anak mangaon na og presko ug sustansiyadong utanon nga mopahimsog sa ilang panglawas.

Gikan sa duha ka benepisyaryong eskuylahan sa Nueva Ecija, ang East West Seed Company mipalapad na sa implementasyon sa proyektong TSK ngadto sa 39 ka laing mga eskuylahan sa tibuok nasod. Pipila niini mao ang Imelda Elem. School, Imelda, Villanueva, Misamis Oriental; Dumingag Central School, Dumingag, Zambo. Sur, Bangco Elem. School, Titay, Zambo. Sibugay; Valencia City Central School, Valencia City, Bukidnon; San Francisco Pilot Central Elem. School, San Frans, Agusan del Sur; Benito Barol Sr. Elem. School, Lupon, Davao Oriental; Nuevo Iloco Elem. School, Mawab, Compostela Valley; Bugho Elem. School, Bugho, Moalboal, Cebu; San Agustin Elem. School, Sagbayan, Bohol; V. Cauntoy Elem. School, Brgy. Dulao, Bago City ug daghan pang uban.

Sa mga eskuylahan nga buot mopahimulos ning maayong kahigayonan, mahimong mosulat lang sa East West Seed Co. o kaha mokontak kang G. Ricardo Reyes pinaagi ning tagsulat.—

Organikong TamBitamin Para sa Hayopan

SA tinguha nga mapatubo ang mga hayopan sa organikong pamaagi, may pipila nga ming-ugmad og teknolohiya aron pagprodyus og kaugalingong feed supplement.

Imbes mogamit sa komun nga veterinary drugs nga mapalit sa mga agrivet supply, ang magtiayon nga Rey ug Sandy Itchon migamit sa ilang kaugalingong pormula sa FPJ (Fermented Plant Juice) sa ilang binuhing free-range white chickens sukad sa piso pa (day-old chick) hangtod sa pagharbes pinaagi sa pagsagol sa ilimnong tubig niini. Isip bitamina, makatabang ang FPJ sa kusog nga pagtubo sa mga manok.

Gawas sa FPJ, ang mga Itchon migamit usab og OHN (Oriental Herbal Nutrient) kausa matag tulo ka adlaw nga giingong makapahimsog sa immune system sa mga binuhi nga dakog papel sa pagpanalipod niini batok sa stress ug mga sakit.

Ang ampayng materyal nga gigamit nila sa paghimo sa ilang kauglingong FPJ mao ang mga dahonang kusog manubo sama sa alugbati, tangkong, kamote, palwa sa saging ug water hyacinth. Ila kining giad-ad og pino pinaagig shreder ug gi-ferment uban sa molasses.

Sa matag tulo ka kilong inad-ad nga mga tanom, dinugangag usa ka kilo nga molasses igo nang makaprodyus og 2.5 litros nga fermented plan juice. Sa pag-aplay, duha ka kutsara sa FPJ sa matag litrong ilimnon tubig.

Hinuon, migamit gihapon sila og commercial feeds apan kausa na lang matag adlaw— sa kada alas singko lang sa hapon. Ug sa last 20 days, dinugmok mais na lang ang ilang gipakaon aron sa dugang pagpabus-ok sa unod.

Kon ang mga broiler raiser sagad moani sa ilang mga manok 30-45 diyas, sila si Itchon ilang paabtog 60-70 diyas aron mas molamian pa ang unod niini. Su’d sa maong gidugayon, ang mga manok sagad motimbang nag tagurha ka kilo (buhi) o 1.3 kilos sa inihaw na.—